Một dân tộc chinh phục không gian cần nhiều hơn là tên lửa và trạm vũ trụ. Không có nền văn minh nào từng được xây dựng chỉ bằng năng lực kỹ thuật. Để tồn tại, nó cần những con người chọn ở lại và theo đuổi cuộc sống bên ngoài quỹ đạo Trái đất. Chính văn hóa — bám rễ trong cái đẹp, sự lặp lại và ý nghĩa — biến cơ sở hạ tầng thành mái nhà. Nếu thiếu nó, không gian sẽ vẫn là một miền đất vô cảm — thường được ghé thăm nhưng không bao giờ được cư trú.

Hiện nay, các công ty tư nhân đang dẫn đầu trong việc tiến vào quỹ đạo, Mặt trăng và xa hơn nữa. Tầm nhìn của họ đầy tham vọng: du lịch, sản xuất — thậm chí là định cư. Nhưng những tham vọng đó đòi hỏi một nhu cầu tồn tại lâu dài, vượt qua yếu tố mới lạ ban đầu. Và nhu cầu đó sẽ không duy trì nếu không gian không trở nên đáng sống — không chỉ vì sự kỳ vĩ, mà vì phong cách sống nơi đó. Nếu nền kinh tế không gian muốn phát triển, thì không gian phải trở nên có thể sống được — không chỉ theo nghĩa có không khí để thở hay nơi trú ẩn an toàn, mà theo nghĩa sâu xa hơn: cảm giác thuộc về nơi ấy.

Chính văn hóa tạo nên điều đó.

Trong tất cả những công cụ của văn hóa, ẩm thực là yếu tố nổi bật. Thức ăn xuất hiện trong cuộc sống hàng ngày một cách đáng tin cậy hơn văn học hay thời trang. Nó được lặp lại, ghi nhớ và chia sẻ. Nó tạo nên nghi thức mà không cần mệnh lệnh, mang lại niềm vui mà không cần chỉ dẫn. Ẩm thực tạo kết cấu cho bản sắc và phẩm giá cho sự sinh tồn. Khi ngôn ngữ thất bại hay nghệ thuật gây chia rẽ, một bữa ăn được chuẩn bị khéo léo có thể gắn kết con người lại.

Thế nhưng, ẩm thực không gian hiện nay vẫn còn mắc kẹt trong ngôn ngữ của khoa học viễn tưởng và sự mới lạ, như kem đông khô chẳng hạn. Điều này cần phải thay đổi. Để không gian trở nên thân thuộc, ẩm thực không gian cần được nâng tầm thành nghệ thuật. Nó phải gợi lên truyền thống, sự vỗ về và ý nghĩa — nhưng không quên những giới hạn của môi trường ngoài hành tinh. Nếu chúng ta muốn ở lại không gian, chúng ta phải nấu ăn — không chỉ phát lương khô. Hãy để bữa ăn đầu tiên trở thành ký ức đáng nhớ.

Kinh tế không gian: Tại sao nhu cầu phải bắt nguồn từ văn hóa

Xây dựng văn hóa không gian là điều thiết yếu nếu nhân loại thực sự muốn sống ngoài Trái đất. Các công ty không gian cung cấp dịch vụ phóng có người lái, du lịch vũ trụ và đưa người đến nơi ở ngoài Trái đất sẽ không thể sống sót bằng danh tiếng đơn thuần. Để vươn tới và duy trì hiệu quả thương mại, họ cần đạt được hiệu quả theo quy mô — tức giảm chi phí đơn vị thông qua nhu cầu cao và bền vững. Thách thức không chỉ nằm ở việc phóng hàng hóa, mà ở việc phóng ra một mục đích. Tên lửa có thể chở hàng, nhưng một nền văn minh được chuyên chở bởi ý nghĩa. Nếu không có câu trả lời lâu dài cho câu hỏi “Tại sao chúng ta nên đi?”, thì mọi nỗ lực phóng đều trở nên vô nghĩa. Và ý nghĩa, khi tồn tại, chính là văn hóa. Nếu thiếu nó, các công ty phóng tên lửa rồi sẽ đối mặt với nỗi sợ lớn nhất: rằng họ đã chế tạo ra những tên lửa tuyệt vời, nhưng không ai muốn sử dụng chúng.

Phòng Thương mại Mỹ từng lưu ý rằng tương lai của nền kinh tế không gian sẽ phụ thuộc rất nhiều vào sự tham gia của khu vực tư nhân. Vượt khỏi lĩnh vực quốc phòng và các sứ mệnh khoa học, nhiều công ty hiện đang quảng bá khách sạn quỹ đạo, xây dựng trên Mặt trăng và sản xuất trong môi trường vi trọng lực. Trừ khi không gian chỉ được giao phó hoàn toàn cho robot, thì mọi lời hứa đều đòi hỏi sự hiện diện của một cộng đồng những người định cư, nghệ sĩ, gia đình và người lao động — những người thực sự yêu thích viễn cảnh sống ngoài Trái đất. Để tạo ra tình yêu đó, không gian phải trở thành nơi để sống, không chỉ là điểm đến.

Đây là vai trò của văn hóa: tạo ra những thói quen, biểu tượng và cam kết cảm xúc khiến một nơi trở nên đáng sống. Những thành phố vĩ đại trên Trái đất không chỉ được xây dựng bởi kỹ sư. Chúng tồn tại được là nhờ chợ búa, lễ hội, ẩm thực và tập tục. Văn hóa đã biến tiện ích thành lòng trung thành. Và lòng trung thành dẫn đến sự bền vững. Điều tương tự giờ đây phải xảy ra trong quỹ đạo.

Các tiểu văn hóa (subculture) trên Trái đất đã chứng minh rằng bản sắc có thể trở thành động lực thị trường được xây dựng có chủ ý. Trượt ván, cosplay, nhạc jazz hay khởi nghiệp công nghệ đều bắt đầu như những cộng đồng nhỏ. Chúng phát triển nhờ tạo ra nghi thức hàng ngày và biểu tượng giàu tính biểu đạt, mang lại cho con người cảm giác được thuộc về. Các công ty không gian nên học hỏi điều này.

Khi văn hóa dẫn dắt nhu cầu, sự tham gia trở thành mục đích. Và khi mục đích bước vào quỹ đạo, nền kinh tế không gian không chỉ bền vững — mà còn trở nên tất yếu.

Các tiểu văn hóa bền vững: bài học từ các phong trào dưới mặt đất

Những phong trào văn hóa lâu bền nhất của thời hiện đại không bắt đầu từ cung điện hay đại học, mà từ phòng ngủ, tầng hầm và các diễn đàn trực tuyến. Ban đầu chúng nhỏ bé — dễ bị chế giễu, dễ bị bỏ qua. Thế nhưng theo thời gian, các tiểu văn hóa như goth, steampunk hay cottagecore (goth, steampunk và cottagecore là các phong cách thẩm mỹ phổ biến trong thời trang, nghệ thuật và văn hóa đại chúng, mang đặc trưng riêng biệt về hình ảnh, cảm xúc và lối sống) đã xây dựng nên những nền kinh tế thẩm mỹ hoàn chỉnh. Chúng tạo ra nghi lễ, giá trị và thực hành hàng ngày. Và từ đó, chúng trở thành những cỗ máy tạo ra nhu cầu tự vận hành.

Ví dụ, văn hóa goth khởi nguồn là một dòng nhạc kén người nghe. Nó phát triển không nhờ thể chế chính thống, mà nhờ trang phục, văn học, thiết kế nội thất và cảm thức chung về nỗi cô độc. Hình ảnh và âm thanh đặc trưng của nó biến cảm giác bị tách biệt thành bản sắc cá nhân. Steampunk cũng làm điều tương tự — bằng cách kết hợp thời trang thời Victoria với công nghệ giả tưởng, nó tạo ra một thế giới “tương lai cổ điển” hiện diện từ tiểu thuyết đến ấm trà. Cottagecore, ngược lại, trỗi dậy trên các nền tảng kỹ thuật số như một phản kháng nhẹ nhàng trước lối sống công nghiệp: tôn vinh việc làm bánh, làm vườn và sống chậm, truyền cảm hứng cho hàng ngàn người mua tạp dề cổ điển và chia sẻ thẩm mỹ đồng quê.

Điểm chung của những phong trào này là khả năng biến thẩm mỹ thành niềm tin, niềm tin thành thói quen, và thói quen thành thương mại. Chúng tạo ra nhu cầu không phải bằng cách đòi hỏi sự chú ý, mà bằng cách thưởng cho sự tham gia. Người ta không mua sản phẩm vì nhu cầu sinh tồn, mà để khẳng định bản sắc.

Văn hóa không gian hiện vẫn chưa đạt được điều đó. Nó vẫn bị ràng buộc với khoa học và sự phô diễn — các công ty huy động vốn bằng cách mô tả một biên giới mà hầu như không ai tiếp cận được. Nhưng nếu học hỏi từ các tiểu văn hóa này, các công ty không gian sẽ thấy được giá trị của sự thống nhất thẩm mỹ và thực hành nghi lễ. Một nền văn hóa, khi được thắp lửa, sẽ phát triển thông qua sự tham gia. Và càng được sống, nó càng trở nên không thể thiếu.

Ẩm thực như văn hóa: quyền lực khai hóa của bữa ăn

Trong mọi công cụ văn hóa, ẩm thực là thứ có sức thuyết phục lớn nhất. Nó dễ di chuyển, hấp dẫn không cần giải thích, và đi vào cơ thể trước khi đi vào trí óc. Khi ngôn ngữ có thể bị dịch sai và phong tục dễ bị hiểu nhầm, thì thức ăn là ngay lập tức và phổ quát. Một món ăn được chuẩn bị chu đáo có thể truyền tải tính liên tục, bản sắc và ký ức chỉ qua một miếng cắn. Nó biến cái lạ thành lời mời gọi. Khi làm vậy, ẩm thực không còn chỉ là hiện vật văn hóa, mà trở thành đại sứ văn hóa.

Không đâu thấy điều này rõ hơn trong lịch sử nước Pháp. Ẩm thực Pháp không chỉ phản ánh tính cách dân tộc, mà còn định hình nó. Bắt đầu từ thế kỷ 17, các đầu bếp cung đình Pháp đã hệ thống hóa một phong cách ẩm thực truyền tải sự tinh tế, đẳng cấp và niềm tự hào vùng miền. Đến thế kỷ 19, những cuốn sách như của Marie-Antoine Carême và sau đó là Auguste Escoffier đã nâng tầm phong cách đó thành một nghệ thuật. Ẩm thực không còn là chuyện sinh tồn — mà trở thành sức mạnh mềm của quốc gia.

Ẩm thực Pháp sau đó lan rộng. Qua ngoại giao, thuộc địa và xuất khẩu văn hóa, nó trở thành đồng nghĩa với sự thanh lịch và gu thẩm mỹ cao. Haute cuisine (ẩm thực cao cấp) trở thành cánh cổng dẫn vào thẩm mỹ Pháp rộng lớn hơn. Trong các quán cà phê và phòng ăn khắp thế giới, người ta cảm nhận nước Pháp không phải qua chính sách hay triết học, mà qua món soufflé và nước sốt.

Ẩm thực vũ trụ cũng có tiềm năng tương tự. Để phổ biến một cách sống mới, cần bắt đầu từ bàn ăn. Thức ăn dễ tiếp cận, có thể lặp lại và chạm đến cảm xúc. Một món ăn, khi được phục vụ thường xuyên và có chủ đích, mang lại cảm giác gắn bó với văn hóa hơn bất kỳ bài diễn thuyết, tuyên ngôn hay tượng đài nào.

Vấn đề của ẩm thực vũ trụ hiện nay

Dù đã trải qua nhiều thập kỷ phát triển công nghệ, ẩm thực trong không gian vẫn là một đứa con mồ côi về mặt văn hóa. Nó thường được tiếp thị như một điều mới lạ – thứ để trầm trồ trong các cửa hàng quà lưu niệm ở viện bảo tàng, hay thử cho vui. Dâu tây sấy đông khô và mì ống đóng gói chân không không phải là biểu tượng của sự tinh tế, mà là của sự kỳ quái. Chúng gợi nhớ đến hoài niệm, phim khoa học viễn tưởng của thập niên trước hay các chuyến dã ngoại thời thơ ấu – chứ không phải là một truyền thống ẩm thực nghiêm túc. Nhận thức này, dù có thể khai thác thương mại ngắn hạn, không thể duy trì nếu muốn xây dựng một nền văn hóa không gian trưởng thành.

Giai đoạn đầu của du hành không gian đòi hỏi phải thích nghi triệt để: thực phẩm cần có hạn sử dụng lâu, ít vụn, nhỏ gọn và dễ ăn trong môi trường vi trọng lực. Những giới hạn này được khắc phục bằng sự sáng tạo tuyệt vời, nhưng kết quả vẫn mang tính công cụ. Thực đơn ban đầu của NASA bao gồm các khối nhỏ phủ gelatin và thực phẩm nghiền trong ống nhôm – cách tiếp cận ưu tiên calo thay vì nghi lễ. Dù hiệu quả, nhưng những thiết kế này thiếu chiều sâu xã hội và cảm xúc của một bữa ăn chung.

Khi công chúng ngày càng quan tâm, ẩm thực vũ trụ đi vào trí tưởng tượng dân sự theo cách làm giảm giá trị nó. Được tiếp thị như một món quà lưu niệm, nó trở thành thứ tò mò chứ không phải một nền ẩm thực. Ngay cả trong giới chuyên gia không gian, bữa ăn thường được mô tả bằng ngôn ngữ y khoa hoặc hài hước. Hậu quả là một khoảng trống văn hóa, nơi lẽ ra có thể đặt nền móng.

Để thay đổi điều này, cần định hình lại thực phẩm không gian – không còn là dị vật khoa học mà là thử thách nghệ thuật. Nó cần nói đến ký ức, sự thoải mái và cái đẹp. Một nền văn hóa không gian trưởng thành không thể chỉ sống bằng hoài niệm về Trái đất hay sự ngưỡng mộ công nghệ. Nó cần nuôi dưỡng tâm hồn, không chỉ nuôi sống thể xác.

Thiết kế niềm vui: Giới hạn và sáng tạo trong nấu nướng không gian

Nấu ăn trong không gian không phải là bất khả thi – mà là đầy thách thức. Nhưng thử thách, khi được tiếp cận bằng chủ đích, sẽ tạo nên văn hóa. Những giới hạn của không gian không nên được xem là rào cản đối với hương vị, mà là lời mời gọi sự sáng tạo. Trong suốt lịch sử, những tinh hoa ẩm thực thường ra đời từ hoàn cảnh khó khăn. Món hầm dân dã, thịt muối, kỹ thuật lên men – tất cả đều phát sinh từ nhu cầu sinh tồn. Không gian cũng đặt ra thách thức tương tự.

Trong môi trường vi trọng lực, các phương pháp nấu ăn truyền thống – luộc, chiên, nướng – trở nên không thực tế hoặc nguy hiểm. Ngọn lửa trần bị cấm, nước hoạt động bất thường, và vụn thức ăn có thể bay vào hệ thống thông gió. Những điều kiện này đòi hỏi công cụ và kỹ thuật mới. Lò nướng đối lưu đã được cải tiến cho quỹ đạo. Chất tạo gel và keo thủy phân cho phép kiểm soát kết cấu. Kỹ thuật sấy và tái ngậm nước trở thành phương pháp tạo tầng hương vị, chứ không chỉ để bảo quản.

Trình bày món ăn cũng phải thích nghi. Thực phẩm trôi bồng bềnh đòi hỏi các hình thức phục vụ mới – có thể là túi ăn được điêu khắc, hộp ăn ăn được hoặc đĩa từ tính. Hương thơm có thể cần được tăng cường, vì khứu giác giảm trong môi trường không trọng lực. Và việc ăn uống phải được tái định hình: không còn là những cú cắn vội giữa các nhiệm vụ, mà là nghi lễ có chủ đích, đưa con người lại gần nhau trong môi trường sống nhân tạo chật hẹp.

Giới hạn tạo ra sáng tạo. Sáng tạo hình thành phong cách. Và phong cách tạo nên bản sắc. Điều phân biệt một nền ẩm thực với một loạt công thức là sự nhất quán trong giới hạn – là cách nó trả lời cùng một vấn đề bằng cái đẹp. Tương lai của ẩm thực vũ trụ nằm trong triết lý này. Không phải sự xa hoa, mà là tinh tế. Không phải điều kỳ quặc, mà là sự tao nhã trong áp lực.

Hướng đến một kinh điển ẩm thực vũ trụ

Mọi nền ẩm thực bền vững đều có một bộ quy chuẩn. Không chỉ là tập hợp nguyên liệu hay kỹ thuật, mà là cách tư duy – một hệ giá trị áp dụng nhất quán trong cùng điều kiện. Ẩm thực Pháp tôn vinh nước sốt, Nhật Bản đề cao tính thời vụ, Ý gắn bó với sự vùng miền và giản dị. Nếu muốn trưởng thành, ẩm thực vũ trụ cũng phải được xác định bằng các nguyên tắc vừa giới hạn vừa khơi nguồn cảm hứng.

Nguyên tắc đầu tiên phải là nghi lễ. Một xã hội sống trong không gian sẽ đối mặt với cô lập, lặp lại và nhân tạo. Bữa ăn chung, có cấu trúc và chủ đích, có thể tạo nhịp điệu cho một môi trường vô hình dạng. Giờ ăn không chỉ là để nạp năng lượng – mà là dấu chấm câu cho cuộc sống hằng ngày trên trạm hay thuộc địa. Điều này mang lại ý nghĩa cho chiếc đồng hồ đếm giờ trên Trái đất xa xôi – và kết nối với cộng đồng.

Nguyên tắc thứ hai là biểu tượng. Ẩm thực vũ trụ phải gợi nhớ không chỉ đến điều kiện không gian mà còn đến ký ức về Trái đất. Nguyên liệu nên phản ánh sự đa dạng của hành tinh, nhưng món ăn phải kể lại hành trình. Bữa ăn cần mang tính tưởng niệm, thậm chí nghi lễ. Giống như bữa tối Lễ Tạ ơn gợi nhắc mùa gặt và lịch sử, bữa ăn trong không gian có thể vinh danh các lần phóng, hạ cánh và hành trình ánh sáng.

Thứ ba là tiết chế. Ẩm thực vũ trụ sẽ luôn bị giới hạn – về khối lượng, thể tích, năng lượng và thời gian. Nhưng chính những ràng buộc đó lại mang đến sự rõ ràng. Những nền ẩm thực biểu tượng nhất thế giới đều sinh ra từ sự thiếu thốn, không phải dư thừa. Hãy để không gian cũng như thế.

Cuối cùng, ẩm thực vũ trụ phải chào đón đổi mới mà không lố bịch. Hãy tiếp nhận protein nuôi cấy trong phòng thí nghiệm, các chất nhũ hóa ổn định trong oxy – không phải như những điều kỳ lạ, mà là công cụ của phẩm giá. Một quy chuẩn không mang tính hoài cổ. Nó mang tính nền tảng.

Với bốn nguyên tắc này, kỷ nguyên của dâu tây sấy khô kết thúc. Và kỷ nguyên của những bữa ăn có chủ đích, mang tính nghi lễ, có thể bắt đầu.

Bữa ăn đầu tiên: Tiệc bảy món cho thời đại không gian

Ẩm thực trở thành quy chuẩn khi nó kể được câu chuyện – và câu chuyện về không gian cần được kể lại. Thông qua cấu trúc biểu tượng và thiết kế giác quan, một bữa ăn có thể phản ánh hành trình của nhân loại vượt ra ngoài Trái đất. Để khai mở ẩm thực vũ trụ như một truyền thống văn hóa nghiêm túc, tôi đề xuất một bữa ăn bảy món. Mỗi món đại diện cho một cột mốc trong lịch sử khám phá không gian, biến ký ức lịch sử thành nghi lễ vị giác.

Bữa ăn bắt đầu với bánh blini phủ trứng cá muối, tưởng niệm sự kiện phóng Sputnik năm 1957. Như vệ tinh mà nó tôn vinh, món khai vị này nhỏ gọn nhưng sâu sắc. Sự kết hợp giữa blini mộc mạc và trứng cá sang trọng phản ánh hai mặt của Sputnik: khiêm tốn về hình thức, vĩ đại về tác động.

Tiếp theo là súp tortilla tái ngậm nước, biểu tượng cho thời kỳ bay vào không gian của con người. Nó gợi nhắc tính thực dụng ứng biến của các nhiệm vụ Mercury, Gemini và Vostok. Bánh tortilla, được dùng vì ít vụn, phản ánh những nhượng bộ đối với thực tế vi trọng lực.

Món thứ ba, thịt khô, đại diện cho nỗ lực kéo dài thời gian trên không của các sứ mệnh Gemini. Nhẹ, hiệu quả và giàu protein, món này gợi nhớ đến tinh thần sống còn, thử nghiệm và tiết kiệm tài nguyên.

Món chính là bánh mì kẹp thịt bò muối – nhắc đến món ăn lén mang lên tàu của phi hành gia John Young trong sứ mệnh Gemini 3. Dù không chính thức, chiếc bánh này trở thành biểu tượng cho sự hài hước, nổi loạn và chất người giữa kỳ tích phi thường.

Món salad sử dụng rau thủy canh, đại diện cho Trạm Vũ trụ Quốc tế (ISS) và khả năng ngày càng cao trong việc duy trì sự sống ngoài Trái đất. Rau arugula và xà lách tươi, trồng không cần đất, thể hiện tương lai bền vững tuần hoàn khép kín.

Sau đó là đĩa phô mai đa quốc gia, tôn vinh thời kỳ hợp tác toàn cầu. Món này phản ánh tinh thần đoàn kết trên ISS, nơi phi hành gia Nga, Mỹ, châu Âu và Nhật Bản cùng nhau dùng bữa trong quỹ đạo.

Cuối cùng, tráng miệng là kem sấy khô. Thường bị coi là trò đùa, món này nay được phục hồi như biểu tượng của sự lạc quan và sáng tạo. Nó tôn vinh khả năng kết hợp chức năng và niềm vui của con người – khả năng kiến tạo niềm vui giữa khoảng không.

Đây không chỉ là một bữa ăn. Nó là một nghi lễ – một bản trường ca có thể ăn được, để được nhớ, được lặp lại và được tôn vinh.

Thức ăn không gian trưng bày tại Bảo tàng Quốc gia Trung Quốc. Ảnh: Shujianyang qua Wikimedia Commons