Trí tuệ nhân tạo là vấn đề của thiết kế — chứ không phải định mệnh.

Đó là thông điệp từ mười quỹ thiện nguyện đang tìm cách nới lỏng quyền kiểm soát của các nhà phát triển AI giàu có, những người đang thúc đẩy sự tiến hóa của công nghệ này bằng làn sóng đầu tư khổng lồ. Ra mắt hôm thứ Ba dưới tên Humanity AI, liên minh này cam kết đầu tư 500 triệu USD trong 5 năm tới để đưa lợi ích con người trở lại trung tâm của quá trình AI được tích hợp nhanh chóng vào đời sống hằng ngày.

“Tương lai thuộc về những người chủ động tạo dựng nó, và điều đó không thể chỉ là một vài lãnh đạo ở Thung lũng Silicon. Đó phải là tất cả chúng ta,” Giám đốc điều hành Quỹ Mozilla Nabiha Syed nói trong một tuyên bố qua email. “Những hệ thống định hình cuộc sống của chúng ta phải được vận hành bởi con người (chứ không phải máy móc), được thiết kế theo hướng mở và được nuôi dưỡng bằng trí tưởng tượng.”

AI hiện được xem như một công cụ tăng năng suất trong nhiều lĩnh vực như kỹ thuật phần mềm và y học. Công nghệ này có thể giúp học sinh gặp khó khăn về thị giác, ngôn ngữ, giọng nói hay thính giác thực hiện những nhiệm vụ mà người khác dễ dàng hoàn thành. Các tổ chức nhân đạo đang thử nghiệm khả năng dịch các tài liệu quan trọng cho người tị nạn, trong khi một số nông dân dùng AI để phát hiện sâu bệnh trên những cánh đồng khó khảo sát.

Tuy nhiên, không ít người đặt câu hỏi liệu việc triển khai AI có thực sự nâng cao chất lượng cuộc sống hay không. Một số chỉ ra những tác hại rõ ràng: trẻ em tìm đến chatbot AI để bầu bạn, video deepfake lan truyền thông tin sai lệch trên mạng, hay việc hệ thống AI tiêu thụ lượng điện năng khổng lồ — phần lớn từ nhiên liệu hóa thạch, góp phần làm trầm trọng thêm biến đổi khí hậu. Ngoài ra, các nhà kinh tế lo ngại AI đang lấy mất cơ hội việc làm của lao động trẻ hoặc mới vào nghề.

Theo Michele L. Jawando, Chủ tịch Omidyar Network, vấn đề nằm ở chỗ các tập đoàn công nghệ lớn không đầu tư mạnh vào những ứng dụng phục vụ con người, mà tập trung vào các sản phẩm tối ưu hóa hiệu suất — cho dù chúng có thực sự giúp con người phát triển hay không.

Bà dẫn chứng việc OpenAI gần đây lấn sân sang thương mại điện tử. Tại DevDay tuần trước, công ty giới thiệu tính năng mới cho phép ChatGPT trở thành người bán hàng ảo, có thể bán sản phẩm cho người dùng Etsy hoặc giao đồ ăn qua Uber Eats.

Jawando cho biết, liên minh Humanity AI hiểu rõ mong muốn tối đa hóa lợi nhuận của khu vực tư nhân cũng như nỗ lực thúc đẩy đổi mới của các chính phủ. Nhưng giữa ảnh hưởng áp đảo của các công ty công nghệ và việc chính quyền Mỹ gần đây nới lỏng quy định để đẩy nhanh phát triển AI, các nhà lãnh đạo thiện nguyện nhận thấy cần thêm nguồn vốn và sự hợp tác để khuếch đại tiếng nói của xã hội dân sự.

Bà nhấn mạnh rằng vai trò của Humanity AI là xác định “thế nào là phát triển thịnh vượng” trong một thế giới có AI.

“Hiện nay, phần lớn những gì chúng ta được hứa hẹn chỉ là hiệu quả. Nhưng hiệu quả không đồng nghĩa với thịnh vượng,” Jawando nói. “Tôi không muốn cuộc sống của mình chỉ hiệu quả — tôi muốn nó nở hoa: phong phú, mạnh mẽ, lành mạnh và an toàn.”

Dưới sự dẫn dắt của Quỹ MacArthur và Omidyar Network, Humanity AI đặt mục tiêu giành lại quyền chủ động bằng cách hỗ trợ công nghệ và các tổ chức lấy con người và hành tinh làm trọng tâm. Các thành viên của liên minh phải tài trợ cho ít nhất một trong năm lĩnh vực ưu tiên: thúc đẩy dân chủ, củng cố giáo dục, bảo vệ nghệ sĩ, nâng cao chất lượng việc làm, và bảo vệ an ninh cá nhân.

Chủ tịch Quỹ MacArthur John Palfrey cho biết ông đặc biệt tập trung vào việc tạo cơ hội cho người trẻ ở giai đoạn đầu sự nghiệp, bất kể trình độ học vấn.

Ông thừa nhận rằng nhiều người trẻ đang nghi ngờ “Giấc mơ Mỹ” — niềm tin rằng mỗi thế hệ có thể sống tốt hơn thế hệ trước. Nhưng ông cho rằng điều đó chỉ có thể xảy ra nếu các quyết định về AI bắt đầu từ câu hỏi: “Làm thế nào để đảm bảo một tương lai tươi sáng hơn cho từng cá nhân và gia đình họ?”

“Đó là một cách tiếp cận rất khác so với việc hỏi ‘Làm thế nào để đầu tư khiến các mô hình ngôn ngữ lớn (LLM) trở nên lớn nhất và nhanh nhất,’” Palfrey nói với Associated Press. “Đó là một định hướng tập trung vào cơ hội và thế hệ trẻ.”

Liên minh với sự tham gia của nhiều quỹ đến từ các lĩnh vực khác nhau phản ánh mức độ lo ngại sâu rộng về hướng phát triển của AI. Thành viên của họ bao gồm: Quỹ Mellon chuyên tài trợ cho nhân văn; Quỹ Ford tập trung vào bình đẳng; Quỹ Mozilla thúc đẩy Internet mở; Quỹ Lumina đầu tư cho giáo dục; các quỹ lớn như David và Lucile Packard Foundation; quỹ thúc đẩy công bằng chủng tộc Kapor Foundation; và Siegel Family Endowment — tổ chức đã lâu nghiên cứu tác động xã hội của công nghệ.

Đây không phải là liên minh thiện nguyện đầu tiên trong năm nay với mục tiêu đảm bảo người dân không bị bỏ lại phía sau trong kỷ nguyên AI. Quỹ Gates và Ballmer Group hồi tháng 7 đã công bố kế hoạch chi 1 tỷ USD trong 15 năm để phát triển các công cụ AI hỗ trợ luật sư công, nhân viên quản chế, nhân viên xã hội, và những người đang giúp các cộng đồng khó khăn ở Mỹ. Một số nỗ lực khác tập trung vào nâng cao hiểu biết về AI và mở rộng cơ hội cho doanh nhân tại các nước thu nhập thấp.

Humanity AI kỳ vọng sẽ mở rộng liên minh trong thời gian tới. Các đối tác đã bắt đầu phối hợp cấp tài trợ từ mùa thu năm nay và sẽ góp thêm vốn vào năm tới thông qua quỹ hợp tác do Rockefeller Philanthropy Advisors quản lý.

Các tổ chức được nhận tài trợ bao gồm: Hiệp hội Hệ sinh thái Công nghệ Người Da đen Quốc gia (NBTEA) — chuyên xây dựng nguồn lãnh đạo đa dạng trong lĩnh vực STEM; AI Now Institute thuộc Đại học New York — nghiên cứu tác động xã hội của AI; và Sáng kiến tại Trường Luật Howard — phát triển các giải pháp AI thúc đẩy quyền dân sự.

Palfrey cho biết Quỹ MacArthur cũng sẽ tăng tài trợ cho Trung tâm Pulitzer trong khuôn khổ nỗ lực này.

Darren Walker, Chủ tịch Quỹ Ford, phát biểu tại Sáng kiến Toàn cầu Clinton, ngày 24 tháng 9 năm 2025 tại New York. Ảnh: AP