Cộng đồng bảo tồn toàn cầu đang chia rẽ trước câu hỏi liệu có nên cấm thả sinh vật biến đổi gen ra môi trường tự nhiên hay không.

Hàng chục tổ chức phi chính phủ đã kêu gọi tạm dừng các ứng dụng thực địa của công nghệ sinh học tổng hợp — lĩnh vực đang được nghiên cứu như công cụ chống dịch bệnh, kiểm soát sinh vật gây hại và bảo vệ các loài nguy cấp — với lo ngại rằng công nghệ này có thể mang lại hệ quả khó lường. Ngược lại, một số nhà khoa học cho rằng lệnh cấm toàn diện là quá khắt khe và có thể gây tác động tiêu cực đối với sức khỏe con người lẫn đa dạng sinh học.

Đề xuất cấm sẽ được đưa ra biểu quyết vào tuần tới tại Đại hội Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN) ở Abu Dhabi. Tổ chức này quy tụ các chính phủ và tổ chức xã hội dân sự để định hướng chính sách bảo tồn toàn cầu.

Theo nhà sinh học Piero Genovesi, Trưởng ban Dịch vụ Động vật Hoang dã thuộc Viện Bảo vệ Môi trường và Nghiên cứu Ý (ở Rome), dù quyết định của IUCN không có giá trị pháp lý ràng buộc, chúng vẫn ảnh hưởng lớn đến chính sách của nhiều quốc gia. Ông cảnh báo rằng nếu đề xuất được thông qua, “nó có thể tác động mạnh tới những nơi như châu Âu hay Úc, nơi nhiều nhóm đang phát triển công cụ sinh học tổng hợp để nâng cao hiệu quả bảo tồn.”

Genovesi là một trong hơn 240 nhà khoa học đã ký thư ngỏ kêu gọi bác bỏ lệnh tạm dừng này.

Cuộc tranh luận chưa hồi kết

Tranh cãi về việc chỉnh sửa gen sinh vật hoang dã không phải mới xuất hiện. Năm 2016 và 2018, tại Hội nghị Công ước Đa dạng Sinh học Liên Hợp Quốc, từng có đề xuất tạm dừng công nghệ gene drive — kỹ thuật giúp gen biến đổi lan nhanh trong quần thể — nhưng đều bị bác bỏ.

Những người ủng hộ lệnh cấm cho rằng tác động của công nghệ di truyền đối với tự nhiên, đặc biệt là các loài côn trùng, rất khó dự đoán và có thể không thể đảo ngược.

Bà Joann Sy, cố vấn khoa học của tổ chức phi lợi nhuận Pollinis (Pháp), cảnh báo rằng “các công nghệ mới này có nguy cơ gia tăng áp lực lên các loài thụ phấn như ong và bướm, vốn đang bị đe dọa.”

Hơn 80 nhà nghiên cứu đã ký thư ngỏ ủng hộ việc tạm dừng, cho rằng việc triển khai sinh vật biến đổi gen đang diễn ra nhanh hơn khả năng đánh giá rủi ro, và “không nên thả ra môi trường cho đến khi chứng minh được rằng chúng không gây rủi ro trực tiếp hoặc gián tiếp đối với loài thụ phấn, đa dạng sinh học hay hệ sinh thái.”

Tuy nhiên, nhiều chuyên gia phản đối lệnh cấm toàn diện. Nhà côn trùng học Dickson Lwetoijera (Viện Sức khỏe Ifakara, Tanzania) cho rằng muỗi biến đổi gen có thể giúp xóa sổ bệnh sốt rét, căn bệnh cướp đi gần 600.000 sinh mạng trong năm 2023.
“Lệnh cấm bao trùm đối với sinh học tổng hợp, bao gồm cả muỗi gene-drive, đang tước đi cơ hội nghiên cứu những giải pháp tiềm năng để chấm dứt căn bệnh dai dẳng nhưng có thể phòng ngừa này,” ông nói.

Công nghệ gene drive cũng đang được nghiên cứu nhằm kiểm soát chuột xâm lấn trên đảo bằng cách chỉnh sửa gen ảnh hưởng đến khả năng sinh sản của con cái, hoặc bảo vệ loài ếch corroboree khỏi nấm gây bệnh.

Một số nhà khoa học cho rằng nên đánh giá từng dự án riêng biệt, dưới sự giám sát của các cơ quan quản lý quốc gia — thay vì cấm tuyệt đối. Đây cũng là phương án thứ hai sẽ được đưa ra biểu quyết tại đại hội IUCN.

“Đề xuất này không đứng về phía nào,” Genovesi giải thích. “Nó phản ánh sự đa dạng quan điểm và kêu gọi áp dụng nguyên tắc thận trọng.”

Là chuyên gia về loài xâm lấn, Genovesi thừa nhận ông luôn cẩn trọng khi đánh giá rủi ro của việc thả sinh vật ra tự nhiên. Ông từng phản đối các dự án hồi sinh loài tuyệt chủng bằng công nghệ gen, nhưng lần này ông cho rằng đóng cửa trước đổi mới là điều nguy hiểm.

“Khủng hoảng đa dạng sinh học hiện nay nghiêm trọng đến mức chúng ta cần những công cụ mới,” ông nói.

Một con ếch corroboree đang được kiểm tra nấm chytrid. Việc thay đổi gen có thể giúp loài này tăng khả năng kháng bệnh. Ảnh: Nature