James Lovell, chỉ huy của sứ mệnh Apollo 13, người đã biến một nhiệm vụ lên Mặt Trăng thất bại thành chiến thắng của tinh thần kỹ thuật ứng biến, đã qua đời ở tuổi 97. Lovell mất hôm thứ Năm tại Lake Forest, Illinois, theo thông báo của NASA hôm thứ Sáu.

“Nhân cách và lòng dũng cảm kiên định của Jim đã biến một thảm họa trước mắt trờ thành một thành công, từ đó chúng ta học hỏi được rất nhiều,” NASA nói. “Chúng tôi thương tiếc sự ra đi của ông, đồng thời tôn vinh những thành tựu của ông.”

Là một trong những phi hành gia dày dạn kinh nghiệm nhất của NASA trong thập kỷ đầu tiên, Lovell đã bay bốn lần — Gemini 7, Gemini 12, Apollo 8 và Apollo 13 — trong đó hai chuyến Apollo khiến hàng triệu người trên Trái Đất hồi hộp theo dõi.

Lovell cùng các phi hành gia Fred Haise và Jack Swigert đã trở nên nổi tiếng trở lại qua bộ phim Apollo 13 năm 1995, khi diễn viên Tom Hanks — vào vai Lovell — đã nói câu nổi tiếng: “Houston, chúng ta gặp vấn đề,” là câu nói mà Lovell thông báo về Trái đất lúc Apollo 13 gặp sự cố nghiêm trọng khi đang trên đường tới Mặt trăng.

Năm 1968, tổ bay Apollo 8 gồm Lovell, Frank Borman và William Anders là những người đầu tiên rời quỹ đạo Trái Đất, bay tới và quay quanh Mặt Trăng. Dù không thể hạ cánh, họ đã giúp Mỹ vượt Liên Xô trong cuộc đua không gian. Người dân đã gửi thư nói rằng bức ảnh “chấm xanh nhạt” của Trái Đất chụp từ Mặt Trăng cùng bài đọc Kinh Thánh đêm Giáng Sinh của họ đã cứu vớt một nước Mỹ đầy biến động năm 1968.

Nhiệm vụ Apollo 13 để lại dấu ấn suốt đời đối với Lovell

Nhưng nhiệm vụ giải cứu lớn nhất chính là chuyến bay đầy hiểm nguy của Apollo 13 năm 1970. Lovell lẽ ra sẽ là người thứ năm đặt chân lên Mặt Trăng. Tuy nhiên, mô-đun dịch vụ chở ông và hai đồng đội đã bị nổ bình oxy trên đường tới Mặt Trăng. Ba phi hành gia suýt chết, phải sống 4 ngày lạnh lẽo, ẩm ướt trong mô-đun Mặt Trăng chật hẹp, dùng nó như một chiếc thuyền cứu sinh.

“Điều tôi muốn mọi người nhớ nhất là, ở một khía cạnh nào đó, đây vẫn là một thành công,” Lovell nói năm 1994. “Không phải vì chúng tôi hoàn thành mục tiêu, mà là thành công ở chỗ chúng tôi chứng minh được năng lực của con người NASA.”

Là một cựu đại tá hải quân nổi tiếng với sự bình tĩnh, Lovell từng nói với sử gia NASA rằng trải nghiệm cận kề cái chết đã thay đổi ông. “Tôi không còn lo lắng về khủng hoảng nữa,” ông nói năm 1999. “Mỗi khi gặp vấn đề, tôi lại nghĩ: ‘Mình đã có thể mất mạng năm 1970 rồi. Giờ mình vẫn ở đây, vẫn thở.’ Vậy nên tôi không lo lắng nữa.”

Lovell có bản lĩnh thép như nhiều phi hành gia khác, nhưng không khoe khoang, chỉ là sự tự tin trầm lặng, theo sử gia Roger Launius của Viện Smithsonian.

Lovell đã ở ngoài vũ trụ khoảng 30 ngày qua 4 sứ mệnh

Tổng cộng, Lovell đã thực hiện 4 chuyến bay vào vũ trụ — và trước các chuyến Skylab giữa thập niên 1970, ông nắm giữ kỷ lục thế giới về thời gian ở ngoài không gian lâu nhất: 715 giờ, 4 phút và 57 giây.

“Ông là thành viên của thế hệ phi hành gia Mỹ đầu tiên và đã truyền cảm hứng cho nhiều thế hệ tiếp theo ngước nhìn các vì sao và khao khát khám phá,” Bruce McClintock, lãnh đạo chương trình Sáng kiến Không gian RAND Corp, nói.

Trên Apollo 8, Lovell đã mô tả đại dương và lục địa của Trái Đất: “Tôi cứ tưởng tượng, nếu tôi là một lữ khách cô đơn từ hành tinh khác, tôi sẽ nghĩ gì về Trái Đất ở độ cao này — liệu tôi có nghĩ nó có sự sống hay không.”

Theo Launius, nhiệm vụ đó quan trọng không kém chuyến Apollo 11 hạ cánh lên Mặt Trăng, và chính Apollo 8 đã mở đường cho Apollo 11.

“Tôi nghĩ trong lịch sử hàng không vũ trụ, Jim là một trong những trụ cột của chương trình bay vũ trụ giai đoạn đầu,” Gene Kranz, giám đốc bay huyền thoại của NASA, từng nói.

Lovell được bất tử hóa qua vai diễn của Tom Hanks

Nhưng nếu các nhà sử học coi Apollo 8 và Apollo 11 là những sứ mệnh Apollo quan trọng nhất, thì chính trong chuyến bay cuối cùng của Lovell, ông đã trở thành hình ảnh của một phi hành gia điềm tĩnh và quyết đoán trong mắt công chúng.

Phi hành đoàn Apollo 13 gồm Lovell, Haise và Swigert đang trên đường lên Mặt Trăng vào tháng 4 năm 1970, thì một bình oxy của tàu vũ trụ phát nổ ở khoảng cách khoảng 322.000 km từ Trái Đất.

Lovell nhớ lại đó là “khoảnh khắc đáng sợ nhất trong toàn bộ sự việc.” Sau đó, oxy bắt đầu thoát ra và “chúng tôi không có giải pháp nào để về nhà.”

“Chúng tôi biết mình đang gặp rắc rối rất, rất nghiêm trọng,” ông nói với nhà sử học của NASA.

Khi cách Mặt Trăng bốn phần năm quãng đường, NASA buộc phải hủy bỏ sứ mệnh. Mục tiêu duy nhất lúc này là sống sót.

Câu nói của Lovell: “Houston, chúng tôi vừa gặp sự cố” — một biến thể từ câu nói mà Swigert đã truyền về trước đó vài giây — trở nên nổi tiếng.

Những gì diễn ra trong bốn ngày tiếp theo đã thu hút trí tưởng tượng của cả thế giới.

Với Lovell chỉ huy tàu vũ trụ, Kranz dẫn dắt hàng trăm nhân viên điều khiển bay và kỹ sư thực hiện một kế hoạch cứu hộ khẩn cấp.

Kế hoạch bao gồm việc các phi hành gia rời khỏi mô-đun dịch vụ, nơi đang mất oxy nghiêm trọng, và chuyển sang mô-đun Mặt Trăng chật hẹp, tối tăm và băng giá, đồng thời phải tiết kiệm lượng oxy, nước và điện ít ỏi còn lại. Sử dụng mô-đun Mặt Trăng như một “xuồng cứu sinh”, họ vòng qua Mặt Trăng, nhắm hướng về Trái Đất và tăng tốc trở về.

“Không bao giờ có gì được đảm bảo thành công khi nói đến không gian,” McClintock nói. Lovell đã thể hiện “vai trò lãnh đạo và nỗ lực anh hùng trong việc giải cứu Apollo 13.”

Bằng cách bình tĩnh giải quyết vấn đề dưới áp lực khủng khiếp nhất, các phi hành gia và đội mặt đất đã trở thành anh hùng. Khi biến một nhiệm vụ tưởng chừng bình thường thành cuộc chiến sinh tử, toàn bộ đội bay đã tạo nên một trong những khoảnh khắc vinh quang nhất của NASA.

“Họ đã chứng minh với thế giới rằng họ có thể xử lý những vấn đề kinh hoàng và đưa mọi người trở về an toàn,” Launius nói.

Ông tiếc nuối vì không thể đặt chân lên Mặt Trăng

Mất cơ hội đi bộ trên Mặt Trăng “là điều tiếc nuối duy nhất của tôi,” Lovell nói trong một cuộc phỏng vấn năm 1995 với Associated Press.

Tổng thống Bill Clinton đồng tình khi trao tặng Lovell Huân chương Danh dự Không gian của Quốc hội Mỹ năm 1995: “Dù ông có thể đã mất cơ hội Mặt Trăng… nhưng ông đã đạt được một điều có lẽ còn quan trọng hơn nhiều: sự kính trọng và lòng biết ơn sâu sắc của nhân dân Mỹ.”

Lovell từng nói rằng dù thất vọng vì chưa từng đặt chân lên Mặt Trăng, “nhưng bản thân sứ mệnh và việc chúng tôi đã vượt qua một thảm họa chắc chắn vẫn mang lại cho tôi cảm giác hài lòng sâu sắc.”

Và Lovell rõ ràng hiểu vì sao sứ mệnh thất bại này lại mang lại cho ông nhiều danh tiếng hơn so với việc Apollo 13 thành công.

“Đi lên Mặt Trăng, nếu mọi thứ diễn ra suôn sẻ, thì cũng giống như làm theo một cuốn sách nấu ăn. Không phải là chuyện quá to tát,” ông nói với AP năm 2004. “Nhưng nếu có sự cố, đó mới là lúc phân biệt giữa những người đàn ông thực thụ và những cậu bé.”

James A. Lovell sinh ngày 25 tháng 3 năm 1928 tại Cleveland. Ông theo học Đại học Wisconsin trước khi chuyển sang Học viện Hải quân Hoa Kỳ ở Annapolis, Maryland. Vào ngày tốt nghiệp năm 1952, ông và vợ, bà Marilyn, kết hôn.

Là một phi công thử nghiệm tại Trung tâm Thử nghiệm Hải quân ở Patuxent River, Maryland, Lovell được NASA chọn làm phi hành gia vào năm 1962.

Lovell nghỉ hưu khỏi Hải quân và chương trình không gian vào năm 1973, rồi bước vào lĩnh vực kinh doanh tư nhân. Năm 1994, ông cùng Jeff Kluger viết cuốn “Lost Moon” kể về câu chuyện Apollo 13, tác phẩm sau đó được chuyển thể thành phim “Apollo 13”. Trong một cảnh cuối phim, Lovell xuất hiện trong vai một thuyền trưởng Hải quân — đúng với cấp bậc thực sự của ông.

Gia đình ông từng điều hành nhà hàng Lovell’s of Lake Forest ở ngoại ô Chicago, nay đã đóng cửa.

Vợ ông, bà Marilynn, qua đời năm 2023. Ông để lại bốn người con.

Trong một tuyên bố, gia đình gọi ông là “người anh hùng” của họ: “Chúng tôi sẽ nhớ sự lạc quan không lay chuyển, khiếu hài hước, và cách ông khiến mỗi chúng tôi cảm thấy mình có thể làm được điều tưởng như bất khả thi,” gia đình nói. “Ông thực sự là người độc nhất vô nhị.”

Chỉ huy sứ mệnh Apollo 13 James Lovell. Ảnh: NASA

Phi hành gia NASA Bill Anders, người đã chụp bức ảnh biểu tượng về Trái Đất mọc lên trên đường chân trời của Mặt Trăng vào ngày 24 tháng 12 năm 1968, đã qua đời năm 2024 ở tuổi 90. Anders, phi công mô-đun mặt trăng trong sứ mệnh Apollo 8, cùng các phi hành gia đồng hành Frank Borman và Jim Lovell (Chỉ huy trưởng) đã trở thành những con người đầu tiên bay quanh Mặt Trăng và chứng kiến cảnh tượng trong bức ảnh này.

Tổng thống Bill Clinton đứng cùng nam diễn viên Tom Hanks (trái) và cựu phi hành gia James Lovell trong Phòng Bầu Dục của Nhà Trắng, thứ Tư, ngày 26 tháng 7 năm 1995, sau khi trao tặng Lovell Huân chương Danh dự Không gian của Quốc hội. Hanks thủ vai Lovell trong bộ phim “Apollo 13.” Ảnh: AP