Khi nghĩ đến hóa thạch khủng long, hẳn bạn sẽ hình dung ra những vùng sa mạc khô cằn hay vùng đất xấu bị mặt trời thiêu đốt. Thế nhưng, một trong những nghĩa địa khủng long phong phú nhất thế giới lại nằm ở một nơi ít ai ngờ tới: một khu rừng yên tĩnh ở phía bắc Alberta, Canada.

Nơi này được gọi là bãi xương Pipestone Creek, nơi chứa hàng chục ngàn mảnh xương – tất cả đều thuộc về một loài khủng long có sừng trông rất kỳ lạ tên là Pachyrhinosaurus.

Địa điểm này và bí ẩn về lý do tại sao nhiều con vật này lại chết cùng lúc là trọng tâm của một tập phim mới trong loạt Walking With Dinosaurs – loạt phim tài liệu nổi tiếng của BBC vừa trở lại màn ảnh sau hơn hai thập kỷ.

Giáo sư Emily Bamforth, nhà cổ sinh vật học kiêm giám tuyển tại Bảo tàng Khủng long Philip J. Currie ở Alberta, đã trò chuyện với BBC Science Focus về loài Pachyrhinosaurus được nêu bật trong loạt phim mới – đặc biệt ở phần sử dụng công nghệ hiện đại để xác định chính xác điều gì đã xảy ra trong sự kiện thảm khốc khiến cả đàn bị quét sạch.

Khủng long có “bướu” thay vì sừng

Pachyrhinosaurus chưa phải là cái tên quen thuộc – ít nhất là hiện giờ. Nhưng đây là một trong những thành viên độc đáo nhất của họ khủng long Ceratopsidae, trong đó có loài Triceratops nổi tiếng.

“Chúng giống như một người anh em họ nhỏ hơn và cổ xưa hơn của Triceratops,” Bamforth nói. “Nhưng thay vì có sừng trên mũi như Triceratops, chúng có một khối xương lớn mà chúng tôi gọi là ‘bướu’ (boss). Chúng là loài khủng long có sừng duy nhất có đặc điểm này.”

Hiện nay, các nhà khoa học đã xác định được ba loài Pachyrhinosaurus – tất cả đều sống ở các vùng vĩ độ cao như Alaska và Canada.

Loài khủng long này có thể dài hơn 6 mét và nặng hơn 2 tấn, di chuyển theo các “siêu đàn” có số lượng lên tới hàng ngàn cá thể. Bamforth so sánh hiện tượng này với những cuộc di cư của tuần lộc hiện đại – nhưng ở quy mô còn lớn hơn nhiều.

Địa điểm hóa thạch này cho thấy một bãi xương khổng lồ.

“Có tới hơn 10.000 cá thể được tìm thấy tại đây,” Bamforth nói. “Đây là một trong những bãi xương dày đặc nhất ở Bắc Mỹ – chúng tôi đang nói đến 100 đến 300 mảnh xương trên mỗi mét vuông, và địa điểm này kéo dài vào trong sườn đồi ít nhất 1km². Một bãi xương vô cùng dày đặc và rất, rất lớn – điều này khiến nó cực kỳ quan trọng.”

Bí ẩn trong bùn đất

Với mật độ hóa thạch cao đến vậy, câu hỏi đặt ra là: Điều gì đã khiến nhiều khủng long chết cùng lúc ở một nơi như thế?

“Câu chuyện về đàn Pachyrhinosaurus này thực sự là một bi kịch,” Bamforth chia sẻ. “Chúng tôi biết rằng tất cả đã chết cùng lúc trong một sự kiện thảm khốc nào đó, và điều đó quét sạch gần như toàn bộ đàn – lớn, nhỏ, già, trẻ.”

Vụ chết hàng loạt này xảy ra khoảng 72 triệu năm trước – trước cả vụ va chạm thiên thạch khiến khủng long tuyệt chủng.

“Chúng tôi cho rằng đó là một trận lũ lụt kinh hoàng,” Bamforth nói. “Có thể do mưa gió mùa từ những dãy núi gần đó, hoặc thậm chí là một cơn bão giống như bão nhiệt đới đổ bộ vào đất liền. Giống như những trận lũ quét ngày nay, nhưng ở quy mô khổng lồ.”

Kết quả là một thảm họa đối với loài khủng long – nhưng lại là một kho báu cho khoa học. Việc bị chôn vùi đột ngột đã bảo tồn lại một khoảnh khắc nguyên vẹn của cả đàn, với đủ mọi độ tuổi: một lát cắt thời gian được lưu giữ ở mức chi tiết phi thường.

Không chỉ các nhà cổ sinh vật học được hưởng lợi. “Có bằng chứng cho thấy các loài khủng long ăn thịt như Albertosaurus và những loài giống chim ăn xác nhỏ hơn đã đến gặm xác sau trận lụt,” Bamforth nói thêm. “Đó hẳn là một bữa tiệc thịnh soạn cho chúng.”

Bài học từ Pipestone Creek

Việc tìm thấy một bộ xương khủng long là rất hiếm. Tìm thấy hàng ngàn bộ trong một lớp đất duy nhất thì sao? Điều đó gần như chưa từng có tiền lệ. Và điều này đang giúp các nhà khoa học đặt ra những câu hỏi mà trước đây gần như bất khả thi trong ngành cổ sinh vật học.

“Thông thường khi nghiên cứu khủng long, chúng tôi chỉ tìm được một hoặc hai con – may mắn thì có thể một tá,” Bamforth nói. Nhưng với số lượng mẫu hóa thạch khổng lồ từ một đàn duy nhất, Pipestone Creek mang đến cơ hội hiếm có để nghiên cứu ‘biến dị trong loài’ – tức những khác biệt tự nhiên giữa các cá thể trong cùng một loài.

Cũng như không ai giống ai, các cá thể Pachyrhinosaurus có thể khác nhau về kích thước, hình dáng, hành vi. Nhóm nghiên cứu của Bamforth đặc biệt quan tâm đến vòng xương viền đầu (frill) – bộ phận có vẻ như khác nhau nhẹ giữa các cá thể.

“Chúng tôi đang dần hiểu rằng hầu như mỗi con Pachyrhinosaurus đều có phần viền đầu khác một chút,” cô giải thích. “Chúng tôi nghĩ có thể đó là cách để chúng nhận ra nhau trong đàn.”

Phần bướu xương trên mũi chúng cũng thay đổi rõ rệt giữa các cá thể. Chúng được dùng để giao chiến, thu hút bạn tình, nhận diện lẫn nhau, hay kết hợp cả ba – điều này vẫn đang được làm rõ.

Ngành khoa học tiến nhanh

Kể từ khi loạt phim gốc Walking With Dinosaurs ra mắt năm 1999, ngành cổ sinh vật học đã thay đổi chóng mặt, và Pipestone Creek chỉ là một trong nhiều cánh cửa mở ra quá khứ tiền sử.

“Trước đây, chúng tôi chỉ tập trung vào việc tìm và mô tả khủng long,” Bamforth nói. “Còn giờ, trọng tâm đã chuyển sang việc hiểu chúng tương tác thế nào với thế giới quanh chúng.”

Sự thay đổi đó được thúc đẩy không chỉ bởi tiến bộ công nghệ, mà còn nhờ sự say mê của công chúng. “Khủng long giờ đây nổi tiếng hơn bao giờ hết, và vì vậy, ngành cổ sinh vật học đang phát triển với tốc độ rất nhanh,” Bamforth nói.

Nếu Pipestone Creek chứng minh điều gì, thì đó là: Khủng long vẫn còn nhiều bí mật để tiết lộ – ngay cả sau 72 triệu năm.

Emily Bamforth kiểm tra hóa thạch lá cây cùng đồng nghiệp. Ảnh: BBC Studios

Một cá thể Pachyrhinosaurus con đi giữa đàn, như thấy trong loạt phim Walking With Dinosaurs. Ảnh: BBC Studios