Miền Nam California đang trải qua các vụ cháy mùa đông tàn khốc nhất trong hơn bốn thập kỷ qua. Cháy rừng thường không xảy ra vào thời điểm này trong năm, nhưng những yếu tố đặc biệt đã cùng xảy ra, phá vỡ lịch trình (defy the calendar) một cách nhanh chóng và chết người.

Bắt đầu là những cơn gió Santa Ana cực mạnh, thổi bùng ngọn lửa và tàn tro với tốc độ 160 km/giờ — nhanh hơn nhiều so với bình thường — kết hợp với sự trở lại của hạn hán nghiêm trọng. Thêm vào đó là sự thay đổi thời tiết thất thường: mưa lớn làm cây cối phát triển mạnh, sau đó nhiệt độ kỷ lục làm khô chúng, biến thành nhiên liệu dễ cháy. Còn có luồng khí quyển (jet stream) bất thường và mạnh mẽ đổ về, cùng với vô số đường dây điện lắc lư trong những cơn gió mạnh.

Các chuyên gia cho rằng đây chính là những yếu tố biến cháy rừng thành một thảm họa đô thị chết người.

Tốc độ là kẻ sát nhân

“Những vụ cháy nhỏ, mạnh và nhanh” đã lan khắp miền tây nước Mỹ trong vài thập kỷ qua khi Trái Đất ấm lên, theo nhà khoa học về cháy rừng Jennifer Balch tại Đại học Colorado. Bà đã công bố một nghiên cứu trên tạp chí Science vào tháng 10 năm ngoái, trong đó phân tích 60.000 vụ cháy kể từ năm 2001 và phát hiện ra rằng những vụ cháy lan nhanh nhất đã tăng gấp đôi về tần suất kể từ năm 2001 và gây ra nhiều thiệt hại hơn so với các vụ cháy lớn nhưng lan chậm hơn.

“Các vụ cháy đang ngày càng nhanh hơn,” Balch cho biết hôm thứ Tư tuần rồi. “Thủ phạm lớn mà chúng tôi nghi ngờ là khí hậu ấm lên, khiến nhiên liệu dễ bắt lửa hơn khi điều kiện thích hợp.”

Cháy rừng vào mùa hè thường lớn hơn, nhưng không lan nhanh như vậy. Cháy mùa đông “gây thiệt hại nhiều hơn vì chúng xảy ra nhanh hơn rất nhiều,” theo nhà khoa học cháy rừng Jon Keeley thuộc Cơ quan Khảo sát Địa chất Hoa Kỳ.

AccuWeather ước tính thiệt hại từ các vụ cháy gần đây có thể lên tới 57 tỷ USD, trong khi trưởng chuyên gia khí tượng của công ty tư nhân này, Jonathan Porter, cho biết: “Đây có thể trở thành vụ cháy rừng tồi tệ nhất trong lịch sử hiện đại của California dựa trên số lượng công trình bị thiêu rụi và thiệt hại kinh tế.”

Điều kiện lý tưởng

“Thực sự đây là sự kết hợp hoàn hảo của tất cả mọi thứ trong khí quyển để tạo ra kiểu thời tiết này và những cơn gió mạnh,” Tim Brown, giám đốc Trung tâm Khí hậu Khu vực Miền Tây, cho biết.

Tốc độ gió và tốc độ lan của lửa có liên kết rõ ràng với nhau.

“Tác động tăng theo cấp số nhân khi tốc độ gió tăng,” nhà khoa học cháy rừng Mike Flannigan thuộc Đại học Thompson Rivers ở Canada cho biết. Nếu lính cứu hỏa có thể tiếp cận ngọn lửa trong vòng khoảng 10 phút, họ có thể kiểm soát được sự lan rộng của nó, nhưng “15 phút là quá muộn, và mọi thứ đã vượt tầm kiểm soát. Con ngựa đã rời khỏi chuồng.”

Không có mối liên hệ rõ ràng nào giữa gió Santa Ana — những cơn gió từ phía đông tràn xuống núi, tăng tốc và thổi ra bờ biển — với biến đổi khí hậu do con người gây ra, theo Daniel Swain, nhà khoa học khí hậu tại Viện Tài nguyên Nước California.

Nhưng một điều kiện gây ra những cơn gió này là sự giảm nhiệt độ lớn trong luồng khí quyển — dòng không khí di chuyển các hệ thống thời tiết trên toàn cầu — đã giúp đưa không khí lạnh đến hai phần ba phía đông của nước Mỹ, theo John Abatzoglou, nhà khoa học khí hậu và cháy rừng tại Đại học California Merced. Một số nhà khoa học khác đã sơ bộ liên kết các đợt giảm nhiệt độ trong luồng khí quyển này với biến đổi khí hậu.

Gió Santa Ana đang xảy ra ngày càng muộn hơn trong năm, chuyển từ mùa thu khô ráo sang mùa đông ẩm ướt hơn, Keeley cho biết. Thông thường, điều này sẽ làm giảm nguy cơ cháy, nhưng thời điểm này không hề bình thường.

Nhiên liệu khô làm tình hình tồi tệ hơn

Sau hai mùa đông nhiều mưa (soaking winters), khi các dòng sông khí quyển đổ lượng nước khổng lồ xuống khu vực khiến cây cối phát triển mạnh, một đợt hạn hán nhanh chóng đã làm khô chúng, tạo ra nguồn bùi nhùi lý tưởng (perfect tinder), theo Swain và Abatzoglou.

Swain cho biết sự thay đổi thời tiết thất thường này đang xảy ra ngày càng thường xuyên hơn.
Có một mối liên hệ rõ ràng giữa biến đổi khí hậu và những mùa thu và mùa đông khô hạn hơn, cung cấp nhiên liệu cho các vụ cháy, Swain nói.

Những vụ cháy rừng tàn khốc này không thể xảy ra nếu không có điều kiện khô hạn và nóng bức, cũng như sẽ không bùng phát nếu không có tốc độ gió cực mạnh, Abatzoglou và các chuyên gia khác cho biết.

Cũng là vấn đề con người

Yếu tố con người trong vấn đề này không thể bỏ qua, Keeley nói.

“Tôi nghĩ rằng chúng ta cần xem xét từ góc độ các thay đổi toàn cầu. Và khí hậu chỉ là một trong số đó. Chắc chắn một trong những thay đổi toàn cầu quan trọng khác là sự gia tăng dân số. Và California đã tăng trưởng dân số với tốc độ đáng kinh ngạc trong 20 năm qua,” Keeley nói. “Bạn thêm nhiều người hơn, điều đó có nghĩa là bạn thêm nhiều đường dây điện hơn và tăng khả năng xảy ra sự cố.”

Mặc dù nguồn gốc của các vụ cháy này vẫn chưa được xác định, Flannigan dự đoán rằng chúng có thể do đường dây điện bị gió mạnh quật ngã. Đây là nguyên nhân của những vụ cháy rừng tàn khốc ở California vào năm 2016 và 2017, khiến công ty điện lực Pacific Gas & Electric phá sản sau khi đối mặt với các vụ kiện trị giá 30 tỷ USD.

Lịch trình có vẻ sai lầm

Một phân tích về 423 vụ cháy rừng ở California có diện tích ít nhất 15 dặm vuông (39 km²) kể từ năm 1984 cho thấy chỉ có bốn vụ xảy ra vào mùa đông. Khoảng hai phần ba số vụ cháy lớn hơn quy mô đó bắt đầu vào tháng Sáu, Bảy hoặc Tám.

Dữ liệu liên bang cho thấy chỉ có sáu vụ cháy rừng thiêu rụi hơn 5 km² vào bất kỳ tháng Giêng nào ở California kể từ năm 1984. Trước khi xảy ra các vụ cháy Palisades và Eaton năm nay, vụ lớn nhất là vụ cháy Viejas, thiêu rụi 44,3 km² vào năm 2001 tại các ngọn núi phía đông San Diego.

“Cháy rừng mùa đông lẽ ra phải là một nghịch lý (oxymoron),” Balch, nhà khoa học của Đại học Colorado, nói. “Bởi vì, bạn biết đấy, nhiệt độ giảm và chúng ta có mưa. Đáng lẽ phải có mưa.”

Các quan chức chữa cháy trước đây thường nói về mùa cháy rừng, David Acuña, một chỉ huy đội cứu hỏa Cal Fire cho biết: “Giờ đây chúng ta nói về năm cháy rừng.”

Vụ cháy Palisades tàn phá một khu dân cư giữa những cơn gió mạnh ở khu vực Pacific Palisades, Los Angeles, ngày 7-1-2025. Ảnh: AP

Một người đàn ông đi ngang qua một cơ sở kinh doanh bị tàn phá sau khi vụ cháy Eaton càn quét qua Altadena, California, ngày 8-1-2025. Ảnh: AP