Ngày 24 tháng 2 năm 1997, Jerry Linenger, người Mỹ, là cựu phi hành gia của NASA, và năm thành viên cùng phi hành đoàn đối mặt với mối nguy mà họ luôn hy vọng sẽ không bao giờ gặp phải: một đám cháy trên Trạm Vũ trụ Mir ở cách mặt đất hàng trăm kilômét.

Đám cháy bắt đầu ngay sau bữa tối, khi phi hành gia Nga Aleksandr Lazutkin kích hoạt một thiết bị tạo oxy rắn để tăng cường không khí trên trạm Mir – là trạm vũ trụ nổi tiếng của Nga khi đó – vốn đang có số người ở đông hơn bình thường.

Thiết bị bật lên, mồi cháy và phun ra một luồng lửa dài gần một mét kèm tia lửa bắn khắp mô-đun. Khói đen đặc nhanh chóng tràn ngập trạm. Lối thoát duy nhất bị ngọn lửa chặn mất.

Ngay lập tức, các thành viên đội ngũ hành động, đeo mặt nạ thở và dùng bình chữa cháy dập lửa. Mười bốn phút căng thẳng trôi qua trước khi ngọn lửa được khống chế; cả đội an toàn. Tuy nhiên phải mất hàng giờ khói mới được lọc sạch khỏi không khí trong trạm, và lâu hơn nữa trước khi mặt đất hiểu được mức độ nghiêm trọng của sự việc.

Trong cuộc trao đổi với BBC Science Focus, phi hành gia Linenger (người tham gia chương trình Shuttle-Mir (1994–1998), trong đó NASA gửi các phi hành gia Mỹ lên trạm Mir để sống và làm việc cùng các phi hành gia Nga) kể lại cách ông sống sót qua một trong những tai nạn tồi tệ nhất lịch sử ngành hàng không vũ trụ, và những bài học ông muốn gửi gắm cho thế hệ tiếp theo chinh phục các vì sao.

Sau đây là nội dung mà Linenger trả lời phỏng vấn BBC Science Focus.

BBC Science Focus: Trải qua sự cố kịch tính như vậy trong không gian có cảm giác thế nào? Lúc đó ông cảm thấy ra sao?

Linenger: Tôi nghĩ đó là cơn ác mộng thực sự. Không có nơi nào để chạy, không thể thoát đi đâu. Người ta hay nói về cảm giác ngột ngạt – tôi thì không bao giờ bị vậy. Họ tuyển chọn kỹ để đảm bảo bạn không có điểm yếu đó.

Nhưng tôi nói thật, khi ngọn lửa dài gần một mét phun ra như một chiếc đèn khò, rồi khói bao trùm cả trạm – tôi chưa từng thấy khói lan nhanh như vậy. Bạn phải tự nhắc mình bình tĩnh, liên tục.

Nó được gọi là vụ cháy tồi tệ nhất từng xảy ra trong không gian – và tôi nghĩ đến giờ vẫn đúng là như thế.

Một điều tôi hiểu rõ là mọi thứ có thể đảo chiều cực nhanh. Một phút trước mọi thứ diễn ra bình thường, phút sau là sống còn ngay trước mắt.

Dập lửa là một chuyện, nhưng khói cũng nguy hiểm không kém. Mất bao lâu để không khí trở lại bình thường?

Người Nga nói hệ thống lọc khí trên trạm rất tuyệt, nhưng thực tế không phải vậy. Chúng tôi dùng bình chữa cháy gốc nước, và nước gần như làm khói ngưng tụ lại.

Hình dung bầu không khí đầy khói và ẩm; khi trạm đi vào vùng tối phía đêm của Trái Đất, lớp vỏ ngoài lạnh đi và nước ngưng tụ trên đó – mang theo cả khói và tạp chất.

Không phải hệ thống lọc hay hỗ trợ sự sống thần kỳ nào cả; chính hiện tượng ngưng tụ trên lớp vỏ lạnh đã làm sạch không khí. Nhưng đó cũng là vấn đề cực lớn – nước đọng trên thành trạm, gần thiết bị điện, nguy cơ gây ăn mòn.

Chúng tôi mất 24 giờ tiếp theo dùng quần áo ướt đẫm mồ hôi để lau toàn bộ nước đen kèm khói bám khắp nơi. Đó là cách làm sạch không khí.

Nói ngắn gọn thì khoảng một ngày để xử lý xong. Mặt nạ thở hết oxy sau khoảng 45 phút đến một giờ, và lúc đó chúng tôi có thể tháo ra hít thở. Vẫn còn mùi khói, nhưng thở được – khoảng sau một giờ.

Trải nghiệm như vậy trong không gian khác gì so với trên Trái Đất?

Hoàn toàn khác. Khó hình dung lắm.

Thời gian, chẳng hạn, gần như vô nghĩa. 24 giờ một ngày là khái niệm của Trái Đất, không liên quan gì đến thực tế. Khi bạn trải qua ngày-đêm 15 lần mỗi ngày, bạn nhận ra 24 giờ chỉ là quy ước nhân tạo. Ngay cả cảm nhận cơ bản về thời gian cũng thay đổi.

Khái niệm trên – dưới, cảm giác về không gian, về trần – sàn, và tường – tường, đều thay đổi.

Điều bất ngờ nhất là bạn phải dùng rất nhiều sức lực và sự tập trung để làm mọi thứ. Không có gì còn tự động như 40 năm cuộc đời bạn trên Trái Đất. Mọi thứ đã đổi khác và bạn phải nghĩ cho từng hành động.

Vì sao NASA và cơ quan vũ trụ Nga lại giảm nhẹ mức độ nghiêm trọng của vụ cháy?

Tôi nghĩ chủ yếu phía Nga. Hãy nhớ rằng chúng tôi gần như không liên lạc được với Trung tâm Điều khiển ở Houston – tất cả qua Trung tâm Điều khiển ở Moscow. Vệ tinh thì hỏng, chỉ nói chuyện khi bay qua Nga.

Họ rất kỷ luật. Đây là giai đoạn cuối của chương trình vũ trụ, họ muốn giữ nó tồn tại bằng mọi giá – và giữ sự hợp tác của Mỹ bằng mọi giá. Tin xấu phải bị ém đi. Hệ thống cũ của Nga – như ta vẫn thấy đến giờ – rất giỏi che giấu thông tin xấu.

Ngay lúc đó họ bảo: “Đừng nói gì xuống mặt đất. Im lặng. Họ không muốn nghe.” Họ đã tung ra một câu chuyện nào đó – lúc đó tôi không biết họ nói gì, nhưng nhìn lại thì thật nực cười. Khi trở về Trái Đất, chúng tôi mới biết họ nói rằng đó chỉ giống như một đám cháy nhỏ kiểu tàn thuốc và mọi thứ đều ổn. Thực tế đó là một vụ cháy lớn. Chúng tôi sống sót trong gang tấc. Nếu ngọn lửa hướng về phía vỏ trạm, chúng tôi đã bị giảm áp đột ngột, nghẹt thở chỉ trong chốc lát, và tất cả đều đã chết.

Nếu mặt nạ thở hỏng, hoặc lửa cháy thêm một lúc nữa, đã không còn oxy để thở.

Nhưng cần phải nói rõ: các đồng đội Nga của tôi trên trạm rất tuyệt vời. Tôi tin họ bằng cả mạng sống. Vấn đề nằm ở hệ thống dưới mặt đất. Và một chiến thuật nữa là bôi xấu người kể sự thật khi họ trở về.

Ông có lời khuyên gì cho thế hệ sắp bước vào không gian?

Hãy nhận thức rằng bạn đặc quyền mới có cơ hội đó. Hãy tận hưởng từng giây và cống hiến hết mình.

Giờ tôi già rồi, nhìn lại và tự hào vì những gì mình làm. Tôi đã dốc hết sức. Tôi mừng vì còn sống – có lúc tôi đâu chắc điều đó.

Nhưng bạn biết đấy, hãy dốc hết 1.000% khả năng vì bạn thật sự, thật sự may mắn. Bạn được ban phước. Bạn may mắn khi là một trong số những người được bay vào vũ trụ.

Giờ, có một điều tôi muốn nói thêm: tôi nghĩ đã đến lúc chúng ta cần những cách gọi khác nhau cho “phi hành gia”. Việc bay lên vũ trụ rồi trở xuống, hét “Yahoo”, hát hò và chụp ảnh hoàn toàn khác với những gì tôi đã trải qua.

Nếu trên Mir lúc đó có du khách không gian, tôi không ngồi đây nói chuyện với bạn đâu. Tôi tin chắc tôi đã không sống sót.

Phi hành gia chuyên nghiệp, như các phi công thử nghiệm ngày xưa, không hoảng loạn. Tôi tin đồng đội – một người là phi công, người kia là kỹ sư quân đội. Ba người có kỹ năng phù hợp để vượt qua tình huống xấu. Khi mọi thứ suôn sẻ thì ai cũng ổn, nhưng khi xấu đi, tôi muốn một chuyên gia từng trải sát bên mình.

Phi hành gia NASA Jerry Linenger. Ảnh: BBC Science Focus

Phi hành gia NASA Jerry Linenger đeo mặt nạ thở sau vụ cháy trên trạm Mir. Ảnh: NASA

Trạm không gian Mir nhìn từ trên cao. Ảnh: NASA

Jerry Linenger thư giãn hơn trên Mir, chỉ ba ngày sau vụ cháy. Ảnh: NASA

Trạm Mir ngừng hoạt động ngày 23/3/2001 sau 15 năm phục vụ. Ảnh: NASA

Sáu thành viên trên Mir vào thời điểm cháy tháng 2/1997: (hàng trước) Aleksandr Y. Kaleri, Jerry M. Linenger, Valeri G. Korzun; (hàng sau) Vasili V. Tsibliyev, Reinhold Ewald, Aleksandr I. Lazutkin – DLR Germany Aerospace Center