Trong tổng số 202 nhà khoa học đoạt giải Nobel ở ba lĩnh vực vật lý, hóa học và y học kể từ năm 2000, chưa đến 70% sinh ra và làm việc tại quốc gia của mình cho đến khi họ nhận giải. Trong khi đó, 63 người còn lại đã rời quê hương trước khi giành giải Nobel — một số thậm chí di chuyển qua nhiều quốc gia khác nhau. Tuy nhiên, điểm đến phổ biến nhất của họ là Hoa Kỳ.

Trong số những người đoạt giải năm nay có hai trong ba nhà khoa học đoạt giải Hóa học vừa được công bố hôm thứ Tư là người nhập cư. Richard Robson sinh ra tại Anh nhưng hiện sống ở Úc. Còn Omar Yaghi, hiện là công dân Mỹ, trở thành người Jordan đầu tiên nhận giải Nobel trong lĩnh vực khoa học.

Hai trong ba nhà khoa học đoạt giải Vật lý năm 2025 cũng là người nhập cư: Michel Devoret sinh tại Pháp và John Clarke sinh tại Anh, nhưng cả hai hiện đều sống ở Mỹ.

Người nhập cư từ lâu đã đóng vai trò quan trọng trên sân khấu Nobel — tiêu biểu là Albert Einstein, người rời Đức sang Thụy Sĩ rồi tới Hoa Kỳ, hay Marie Curie, người rời Ba Lan sang Pháp để làm việc. Nguyên nhân là vì những cơ hội khoa học dồi dào nhất — từ đào tạo, trang thiết bị đến cộng đồng nghiên cứu — lại phân bố không đồng đều trên thế giới.

“Tài năng có thể được sinh ra ở bất cứ đâu, nhưng cơ hội thì không,” nhà kinh tế Ina Ganguli (Đại học Massachusetts Amherst) nói. “Đó là lý do vì sao chúng ta thấy nhiều người đoạt giải Nobel là người nước ngoài.”

Phân tích mới này xuất hiện trong bối cảnh dòng chảy quốc tế của giới khoa học và sinh viên đang đối mặt với nhiều rào cản. Ở Mỹ, việc cắt giảm mạnh các khoản tài trợ và chính sách nhập cư khắt khe hơn dưới thời Tổng thống Donald Trump đang đe dọa gây ra tình trạng “chảy máu chất xám.”

Những hạn chế như vậy “sẽ làm chậm tốc độ của các nghiên cứu mang tính đột phá,” chuyên gia chính sách khoa học Caroline Wagner (Đại học bang Ohio) nhận định. Nhà Trắng đã từ chối bình luận về tác động của các chính sách này.

Trong khi đó, Úc đã giới hạn số lượng sinh viên quốc tế được ghi danh mỗi năm, còn Nhật Bản đề xuất cắt giảm hỗ trợ tài chính cho nghiên cứu sinh nước ngoài.

Điểm đến phổ biến

Một trong những người đã nhiều lần vượt biên giới là Andre Geim, nhà vật lý Đại học Manchester (Anh) và là người đoạt giải Nobel Vật lý năm 2010. Sinh ra tại Nga trong một gia đình gốc Đức, Geim nói ông “như một quả bóng bi-da bật đi khắp nơi” trong sự nghiệp, từng làm việc ở Nga, Đan Mạch, Anh và Hà Lan. “Nếu bạn chỉ ở yên một chỗ cả đời, bạn sẽ bỏ lỡ nửa cuộc chơi,” ông nói.

Trong số 63 người đoạt giải Nobel sau khi rời quê hương, 41 người đang sinh sống tại Mỹ vào thời điểm nhận giải. Sau Thế chiến II, Hoa Kỳ trở thành trung tâm khoa học toàn cầu nhờ nguồn tài trợ hào phóng và hệ thống đại học hàng đầu.

“Những gì Mỹ có là điều độc nhất vô nhị — đó là điểm đến của sinh viên và nhà khoa học giỏi nhất thế giới,” Ganguli nói. Vương quốc Anh là điểm đến phổ biến thứ hai, là nơi sinh sống của bảy người nhập cư khi họ được gọi điện từ Stockholm báo tin đoạt giải.

Tuy nhiên, nước Anh cũng chứng kiến nhiều nhà khoa học rời đi. Có tới 13 người đoạt giải Nobel sinh ra ở Anh nhưng nhận giải khi sống ở nước khác — có thể do mức lương và vị thế nghề nghiệp hấp dẫn hơn, theo Wagner. Ngoài ra, Đức có sáu người, Nhật Bản, Pháp và Nga mỗi nước có bốn người rời đi rồi sau đó đoạt giải.

Trong các hạng mục khoa học, vật lý có tỷ lệ người đoạt giải sinh ra ở nước ngoài cao nhất: 37%. Tiếp theo là hóa học 33% và y học 23%.

Theo Wagner, điều này phản ánh bản chất của từng ngành. Vật lý là lĩnh vực “phụ thuộc nhiều vào thiết bị đắt đỏ” — như máy gia tốc, lò phản ứng, laser, đầu dò hay kính thiên văn — mà chỉ một vài quốc gia có. “Những nơi có thiết bị tốt nhất sẽ thu hút nhân tài tốt nhất. Còn y học thì không cần quá nhiều thiết bị, nên người ta dễ ở lại quê hương hơn,” bà nói.

Tương lai của dòng người nhập cư khoa học

Triển vọng tương lai của mối liên hệ giữa nhập cư và giải Nobel vẫn còn mờ mịt. Úc, Canada và Anh đều đã ban hành các hạn chế khiến số lượng sinh viên quốc tế giảm. Chính quyền Trump đã cắt hàng tỷ đô la tài trợ cho nghiên cứu khoa học và áp phí 100.000 USD cho mỗi đơn xin thị thực H-1B, vốn được nhiều nhà nghiên cứu nước ngoài dựa vào để làm việc tại Mỹ.

Hậu quả là nhiều nhà khoa học quốc tế đang rời Mỹ, trong khi các quốc gia khác tranh thủ thu hút họ. Pháp, Hàn Quốc và Canada đã lập chương trình trao thưởng và học bổng để mời gọi các nhà khoa học Mỹ. Hội đồng Nghiên cứu châu Âu (ERC) cũng đang tài trợ tới 2 triệu euro (2,3 triệu USD) cho những nhà khoa học chuyển phòng thí nghiệm của họ về Liên minh châu Âu.

Theo Ganguli, điều này có thể dẫn tới một làn sóng di cư lớn, giống như thời các nhà khoa học rời Đức sau Thế chiến II hoặc Nga sau khi Liên Xô tan rã năm 1991. “Bạn sẽ mất đi một lượng lớn chất xám, và họ sẽ tìm đến một quốc gia khác,” bà nói, dù hiện chưa rõ quốc gia nào sẽ trở thành điểm đến kế tiếp.

Dù Bỉ và Pháp đang ra sức thu hút giới khoa học Mỹ, mức lương tại đó vẫn chưa đủ hấp dẫn để lôi kéo nhiều người, bà nhận định thêm.

Wagner đồng ý rằng khó có thể đoán được “trung tâm Nobel” tiếp theo sẽ ở đâu, vì điều này phụ thuộc vào cả chính trị, kinh tế và xã hội. “Những người thông minh sẽ tản ra khắp nơi. Nhưng họ có tái tạo được ‘phép màu’ ấy không? Đó vẫn là câu hỏi mở,” bà nói.

Cũng khó dự đoán khi nào những thay đổi chính sách ngày nay sẽ ảnh hưởng rõ rệt tới danh sách người đoạt giải Nobel. Vì các nhà khoa học có thể nhận giải ở bất kỳ giai đoạn nào trong sự nghiệp, nên các nghiên cứu hiện nay có thể chính là những công trình sẽ được vinh danh trong tương lai. “Tác động thực sự có lẽ chỉ thấy rõ trong rất dài hạn,” Wagner nói.

Hiện tại, Geim kêu gọi các quốc gia đừng đóng cửa với nhân tài mới. “Sự dịch chuyển mang lại lợi ích cho tất cả mọi người. Mỗi người đến từ nơi khác đều mang theo ý tưởng mới, kỹ thuật mới và cách nhìn khác biệt về những vấn đề cũ,” ông nói. “Những quốc gia biết đón nhận sự pha trộn này sẽ luôn sắc bén.”

Omar Yaghi, người đoạt giải Nobel Hóa học hôm thứ Tư, rời Jordan sang Hoa Kỳ từ khi còn là thiếu niên. Ảnh: Đại học California, Berkeley