Năm 1979, trạm vũ trụ đầu tiên của NASA, Skylab, rơi xuống Trái Đất. Dự định ban đầu là để nó rơi xuống Ấn Độ Dương, nhưng Skylab đã đi sâu hơn vào khí quyển so với dự đoán. Khi vỡ ra, các mảnh vỡ bay xa đến tận miền tây Australia, trong đó những mảnh lớn nhất rơi gần thị trấn Esperance. Kim loại rơi xuống từ bầu trời khiến chính quyền địa phương phải hành động: họ phạt NASA 400 USD vì tội xả rác. Số tiền này ban đầu không được thanh toán.

Đến năm 2009, tức 30 năm sau, một người dẫn chương trình radio ở California đã đứng ra quyên góp để trả nợ cho NASA, dù chỉ mang tính chất đùa vui. Nhưng câu chuyện đó cũng cho thấy cách mà số phận Skylab trở thành trò cười vào thập niên 1970 — khi một trạm vũ trụ rơi xuống Trái Đất mà không hề có phương án thay thế sẵn sàng.

Và nay, gần nửa thế kỷ sau, chúng ta lại đứng trước nguy cơ kết thúc một trạm vũ trụ khác mà chưa có “người kế nhiệm” trực tiếp.

Ít nhất lần này NASA cũng có một kế hoạch khả dĩ: nhờ người khác xây dựng.

Kể từ khi các mô-đun đầu tiên của Trạm Vũ trụ Quốc tế (ISS) được phóng lên vào năm 1998, hơn 4.000 thí nghiệm khoa học đã được tiến hành tại đây, từ nghiên cứu tác động của chuyến bay dài ngày lên cơ thể con người cho đến phát triển các vật liệu mới chỉ có thể chế tạo trong môi trường vi trọng lực.

Quan trọng hơn, ISS đã giúp nhân loại học được cách vận hành trong không gian dài hạn — cần những quy trình nào, hệ thống nào dễ hỏng và khi nào, cùng toàn bộ kinh nghiệm vận hành để biến con người thành một loài có thể sống trong vũ trụ.

NASA dự kiến sẽ cho ISS lao vào bầu khí quyển Trái Đất vào năm 2030, và hiện chưa có kế hoạch thay thế trực tiếp.

Thay vì xây dựng một trạm kế nhiệm, NASA đang tập trung vào thiết kế Lunar Gateway, một phiên bản nhỏ hơn của ISS, đặt trên quỹ đạo quanh Mặt Trăng và phục vụ làm trạm trung chuyển cho các sứ mệnh dài ngày. Tuy nhiên, tương lai chính trị của Lunar Gateway vẫn chưa chắc chắn vì nó là một phần của chương trình Artemis, vốn có thể không đạt được đầy đủ các mục tiêu.

Dù sao, NASA về cơ bản đang rút khỏi việc vận hành trực tiếp trong quỹ đạo Trái Đất tầm thấp. Thay vào đó, cơ quan này đã phát triển hệ thống cạnh tranh mang tên Commercial LEO Destinations (điểm đến thương mại trên quỹ đạo Trái Đất thấp) nhằm khuyến khích các công ty tư nhân đầu tư xây dựng trạm vũ trụ. Ý tưởng là NASA sẽ tài trợ một phần cho các công ty, sau đó trở thành một trong nhiều khách hàng thuê không gian và thời gian nghiên cứu. Cách làm này giúp NASA tránh gánh nặng xây dựng một ISS mới.

Hiện có nhiều ứng viên, gồm Orbital Reef (liên minh Blue Origin – Sierra Space), Starlab (liên minh Voyager Technologies – Airbus), nhưng nổi bật nhất là Axiom Space, công ty đang gần hoàn thiện mô-đun đầu tiên của trạm Axiom Station.

Axiom dự kiến phóng mô-đun này bằng tên lửa Falcon Heavy và gắn vào ISS vào năm 2027, trước khi tách ra và tiếp tục mở rộng để đạt gấp đôi thể tích sử dụng so với ISS hiện nay, dự kiến trước năm 2030. Axiom đã từng đưa phi hành gia tư nhân lên ISS vào tháng 6 để tập dượt quản lý liên lạc mặt đất và vận hành thí nghiệm khoa học.

Nếu Axiom hoặc một trong các đối thủ thành công, nhân loại sẽ có một “ngọn đuốc” mới duy trì sự hiện diện lâu dài trên quỹ đạo Trái Đất tầm thấp — lần này với sự tham gia rộng rãi của khu vực tư nhân. Hy vọng rằng khoản đầu tư công ban đầu sẽ mang lại lợi ích lớn khi doanh nghiệp tìm thấy nhiều ứng dụng thương mại, từ khách sạn không trọng lực cho du lịch vũ trụ đến nhà máy mini sản xuất vật liệu đặc biệt.

NASA đã từng thành công với mô hình tương tự qua Chương trình Phi hành đoàn thương mại, chương trình đã góp phần phát triển tên lửa Falcon 9 và tàu vũ trụ Dragon, hiện phục vụ cả dự án tư nhân lẫn chính phủ. Với một chút may mắn, NASA có thể tránh lặp lại số phận của Skylab và khoảng trống kéo dài hàng thập kỷ trước khi ISS ra đời.

Trạm Vũ trụ Quốc tế trong quỹ đạo Trái Đất tầm thấp. Ảnh: NASA